Vitamin D je zasigurno jedan od vitamina koji se, s pravom, najčešće spominju; njegove su uloge u organizmu brojne, počevši od održavanja jakih kostiju i regeneracije istih, rasta i razvoja djece, pa do bitne uloge u osnaživanju imuniteta. No, šta je zapravo vitamin D, kako se sintetiše i šta ukoliko dođe do manjka ovog vitamina u organizmu?
Šta je vitamin D?
Vitamin D je liposolubilan vitamin, odnosno – topljiv je u mastima. Njegova sinteza se, u koži, vrši pomoću UV svjetlosti, zbog čega u ljetnom periodu rijetko dolazi do deficijencije ovog vitamina, a imunitet je značajno jači, nego u hladnijim danima.
S obzirom na to da se vitamin D primarno treba hidroksilirati, u čemu osnovnu ulogu imaju jetra (početna hidroksilacija, u 25-hidroksi-vitamin D) i bubrezi (1,25-dihidroksiholekalciferol), potrebno je da ljudi koji imaju zdravstvenih poteškoća sa ovim organima budu pažljivi i odgovorni u samom kontrolisanju razina vitamina D.
U kakvim formama možemo naći vitamin D?
Razlikujemo dva oblika ovog vitamina, visoko apsorbentna, a koja diferencira hidroksilna (-OH) grupa:
Ergokalciferol – D2
Kako organizam ne sintetiše vitamin D, on se može naći u određenim namirnicama, i to u gljivama i kvascu. U mlijeko, margarin, kao i druge mliječne derivate, često se dodaje i D2, radi poboljšanja samog nutritivnog sastava namirnica.
Holekalciferol – D3
Aktivni oblik vitamina D jeste vitamin D3. Što se tiče hrane, D3 se može pronaći u ribljoj jetri, ali i životinjskim mastima. Inače, D3 se sintetiše u koži, iz derivata holesterola, posredstvom UV zraka.Kako vitamin D, na svojstvene načine, ima uticaj na apsolutno cjelokupan organizam, naučnici ga, zapravo, svrstavaju i u – hormone.
Vitamin D i koštani sistem
Vitamin D krucijalnu ulogu ima u metabolizmu kalcija i fosfata, tačnije u očuvanju hemostaze i resorpciji istih iz probavnog trakta, kao i deponovanju u kostima. Stoga, da se zaključiti da je, prvenstveno u djetinjstvu, vitamin D esencijalan za normalan razvoj kostiju, te da manjak istog može dovesti do rahitisa i sličnih oboljenja i malformacijskih stanja kostiju.
Ovaj hormon, kakvim ga smatraju naučnici, učestvuje i u genskoj ekspresiji, ćelijskoj apoptozi, diferencijaciji, kao i ćelijskoj diobi. Manjak vitamina D može imati različite efekte na organizam, a prema dosadašnjim saznanjima, isti je veoma čest – čak oko 50% populacije ima manjak vitamina D.
Osteoporoza
Odrasle individue, koje imaju nedostatak vitamin D, mogu se susresti sa osteoporozom, koja je, ustvari, najčešći poremećaj usljed nedostatka vitamina D. Međutim, deficit ovog vitamina može uzrokovati i poremećaj izlučivanja inzulina (povećava se rizik nastanka inzulinske rezistencije), kao i do pojave multipla skleroze, neurodegenerativnog poremećaja, te reumatskog artritisa, što jasno dokazuje bitnu ulogu vitamina D u pravilnom funkcionisanju imunološkog sistema.
Osteoporoza je oboljenje koje nastaje kao rezultat demineralizacije, a direktno je povezana sa deficitom vitamina D. Kosti su krhke, lomljive, ali se, uz uzimanje vitamina D i kalcija, stanje sa osteoporozom može značajno popraviti.
Vitamin D i gljivične infekcije
Studija francuskih naučnika dokazala je da vitamin D3 ima antifungalno dejstvo, i da je ekstremno bitan u borbi protiv, vjerovatno najupornije, gljivice Candide albicans. Antifungalno dejstvo se pripisuje velikoj liposolubilnosti vitamina D3, koji mijenja integritet ćelijske membrane Candide albicans, te na taj način djeluje na nju.
Vitamin D i bakterijske vaginoze
Bakterijske vaginoze, posebno asimptomatske, mogu imati negativne ishode na trudnoću. Ukoliko bakterijska vaginoza, pak, ima simptome, isti mogu utjecati na kvalitet života, pošto su vaginoze često ponavljajuće i jako uporne. Primarni uzrok nastanka bakterijskih vaginoza jeste disbalans vaginalne mikrobiote, odnosno smanjenje koncentracije laktobacila, koji štite vaginalnu mikrobiotu i održavaju je zdravom.
Probiotici, ali i vitamin D, dokazano djeluju na reduciranje rizika nastajanja bakterijskih vaginoza, kao prevencija, a u toku antibiotske terapije neizostavna su podrška jer vitamin D pojačava sam odgovor organizma na infekciju, dok laktobacili koloniziraju vaginalnu mikrobiotu čineći je zdravom.
Vitamin D i infekcija HPV virusom
Infekcija HPV virusom je, vjerovatno, najrasprostranjenija spolno prenosiva bolest, a uzročnik je humani papilomavirus – HPV. Razlikuju se niskorizični, kao i visokorizični tipovi, koji, nažalost, imaju visok onkogeni potencijal, pa mogu uzrokovati rak grlića maternice. Kako postoje različiti faktori rizika za infekciju HPV-om, među kojima se izdvajaju stres, neredovna i nutritivno slaba ishrana, korištenje alkohola i cigareta, neminovno je koristiti suplementaciju koja će osnažiti imunološki sistem.
Povezanost vitamina D i infekcije HPV virusom u središtu su različitih studija i istraživanja naučnika, a dosadašnja saznanja kazuju da vitamin D zaista sprječava rast i proliferaciju karcinogenih ćelija raka, a smanjeni nivoi vitamina D vode ka nemogućnosti imuniteta da se izbori sa infekcijom HPV virusom.
Vitamin D i autoimuna oboljenja
Naučnim studijama je dokazano da vitamin D ima receptore u ćelijama imunološkog sistema (dendriti, T-ćelije, monociti), te da učestvuje u „balansiranju“ imunološkog odgovora – pojačava imunološki odgovor kada je isti slab, ili ga smanjuje ukoliko je imunološki odgovor prejak, do čega dolazi prilikom nastanka autoimunih oboljenja (Lupus erythematosus, multipla skleroza, reumatski artritis, Hašimotov sindrom, Sjorgenov sindrom i drugi).
Vitamin D i neplodnost
Kako je korelacija vitamin D sa urogenitalnim sistemom žene područje posebnog interesovanja naučnika, studija objavljena u časopisu Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, dovela je do saznanja da su žene koje su imale stabilne nivoe vitamina D lakše začele, nego žene sa deficitom vitamina D.
Naime, u studiji su učestvovale 154 žene, koje su prolazile IVF cikluse, sa deficitom serumskih nivoa vitamina D (<20 ng/ml), te 181 žena sa stabilnim nivoima vitamina D. Tek je 20% žena sa dokazanim deficitom vitamina D uspjelo zatrudniti, dok je prognozirano da žene sa, otprilike, 30 ng/ml nivoa vitamina D u krvi – imale najveće mogućnosti za trudnoću.
Nivoi androgenih hormona, kod žena koje su se odlučile na postupke In vitro fertilizacije (IVF), opadaju usljed terapije vitaminom D3, te dolazi do povećane stimulacije ovulacije, odnosno do ovulacijske folikulogeneze.
Vitamin D i trudnoća
Određene studije dokazale su da je niska koncentracija vitamina D povezana sa specifičnim pojavama u trudnoći: povećava rizik od hipertenzije, preeklampsije, kao i gestacijskog dijabetesa.
Također, značajan je podatak da su niske koncentracije vitamina D u trudnoći povezane sa povećanim rizikom od nastanka dječije astme, infekcija respiratornog trakta, alergijskog rinitisa, kao i ekcema.
Dokazano je da normalni nivoi vitamina D u trudnoći smanjuju rizik od postporođajne depresije, kao i prijevremenog poroda.
Vitamin D kod beba i djece
Vitamin D, i normalne razine istog u krvi majke, bitan je i za razvoj mozga bebe, kognitivne funkcije, psihološke funkcije, a smanjuju i rizik od poremećaja autističnog spektra.
Dnevni unos vitamina D za bebe jeste oko 5 mikrograma. Pošto majčinom mlijeku često manjka ovog vitamina, u formule za bebe se dodaje upravo vitamin D, da bi se izbjegle različite posljedice manjka odgovarajućih razina vitamina D.
Nedostatak vitamina D kod beba može uzrokovati rahitis, rezultirati smanjenim mišićnim tonusom, ali i oslabljenim i nedovoljno jakim imunološkim sistemom.
Rahitis je oboljenje koje karakteriše upravo deficit vitamina D: kosti djece, kojima je dijagnosticiran rahitis, mekane su i krhke usljed deficita fosfora i kalcija, a pokreti tijela su ograničeni.
Vitamin D i infekcija Koronavirusom
Vitamin D, prema izvršenim studijama, prilikom SARS-CoV-2 infekcije vodi ka smanjenju inflamatornih citokina (npr.TNF-alfa), dok su i nivoi interleukina 6 u studijama bili povećani kod pacijenata sa niskim nivoima vitamina D.
Shodno tome, u prevenciji, ali i borbi protiv COVID-19 infekcije, vitamin D može biti jedan od najbitnijih saveznika, zbog svojih imunomodulatornih karakteristika.
Deficit vitamina D, kako je navedeno, direktno utječe na koštani sistem, rad štitne žlijezde, urogenitalni sistem žena, ali je dokazana i korelacija sa neplodnošću, kao i pravilnom trudnoćom. Koncentracije ispod 30 ng/ml smatraju se niskima.
Vitamin D – depresija i anksioznost
Sinteza serotonina u organizmu u korelaciji je sa razinama ovog vitamina. Naime, vitamin D odgovoran je za aktivaciju i ekspresiju gena enzima triptofan hidroksilaze 2 (TPH2) koji konvertuje esencijalnu aminokiselinu triptofan u serotonin u mozgu.
U suštini, vitamin D reguliše sintezu serotonina tako što reguliše TPH2 u mozgu i TPH1 u crijevima.
Studije su dokazale i da je uzimanje suplemenata vitamina D poboljšalo stanje kod pacijenata sa dijagnosticiranom depresijom i anksioznošću, ali zanimljivo – kod žena koje su imale Diabetes mellitus tipa 2.
Upravo je ovom studijom dokazano da vitamin D direktno utječe i na izlučivanje inzulina, kao i na poboljšanje generalnog psihološkog stanja.
Zašto dolazi do manjka vitamina D?
Smatra se da je vodeći uzrok deficita vitamina D neadekvatno i neodgovarajuće izlaganje sunčevoj svjetlosti. Također, manjak nastaje i usljed poremećaja u nastanku 25(OH)D, kao i usljed oboljenja bubrega i jetre, s obzirom na to da upravo ovi organi učestvuju u samoj sintezi vitamina D u organizmu.
Osobe svjetlije puti imaju veću šansu za deficit vitamina D, ali i vegani i vegetarijanci, zbog smanjenog unosa namirnica koje sadrže ovaj vitamin. Ukoliko se u pretjeranim količinama koriste kreme za sunčanje, apsorpcija vitamina D se smanjuje u ogromnom postotku (čak do 95%).
Hipervitaminoza – pretjerani unos vitamina D
Važno je kazati da do pretjeranog unosa vitamina D može doći isključivo pretjeranom suplementacijom, a razine vitamina D koje su preko 150 ng/ml karakterišu se kao hipervitaminoza. Suštinski, prevelike koločine vitamina D dovode do povećanih razina kalcija, što se manifestuje različitim simptomima.
Glavobolja, smetnje gastrointestinalnog trakta, kao i renalno oštećenje, mogu biti indikator pretjeranog unosa vitamina D.
Procjenjuje se da je dnevni unos vitamina D za odrasle osobe oko 5-10 µg.
Koje to namirnice sadrže vitamin D?
Ovaj je vitamin prisutan u namirnicama životinjskog porijekla, ali u neznatnim količinama, no unos ovih namirnica je, svakako, izuzetno važan. Ulja jetre bakalara sadrži vitamin D, kao i mliječni proizvodi, ali se, zbog pomenutih malih količina, u namirnice dodaje sintetski, vještački vitamin D. Losos, skuša, sardine, haringe – također sadrže vitamin D.
Ono što je nedvojbeno jeste da je vitamin D jedan od vitamina do čijeg deficita apsolutno ne smije doći, jer upravo taj deficit može voditi ka poremećenom metabolizmu štitne žlijezde, rekurentnim infekcijama urogenitalnog trakta, ali i nedovoljnom lučenju inzulina, nedovoljno jakim kostima i slično.
Amela Kereš, BA ing.biohemije i fiziologije
